Çözünme – çökelme tepkimesi nedir? Çözünme – çökelme tepkimeleri

Katı, sıvı ya da gaz hâlindeki bir maddenin başka bir madde içinde gözle görülemeyecek kadar küçük parçacıklar hâlinde dağılmasına çözünme denir. Tüm maddeler birbiri içinde çözünmez. Sudaki çözünmelerine göre değerlendirilirse maddeler çözünen, az çözünen ya da hiç çözünmeyen olarak üç sınıfa ayrılabilir. Örneğin yemek tuzu (NaCl) suda çözünürken kalsiyum sülfat (CaSO4) içerikli tebeşir suda çözünmez kabul edilir. Çünkü kalsiyum sülfatın suda çözünmesi dikkate alınmayacak kadar azdır. Baryum klorür (BaCI2) ve sodyum sülfat (Na2SO4) sulu çözeltileri karıştırıldığında baryum sülfat (BaSO4) katısı çöker.

Sulu çözeltide çözünmeyen ürün ya da çökelek oluşturan tepkimelere çözünme-çökelme tepkimesi denir. Bu tepkimelerde çözünmeyen ve bir katı hâlinde çözeltiden ayrılan kısım çökelek olarak adlandırılır. Kimyasal tepkimelerin oluştuğuna dair başlıca kanıtlardan biri de çökelek oluşumudur. Aşağıdaki görselde bazı tepkimelerde meydana gelen çökelekler görülmektedir. Bir çözeltide bulunan bazı iyonların belirlenmesi çökelme işlemine dayanır. Örneğin bir bardaktaki sıvının su mu yoksa NaCl çözeltisi mi olduğunu anlamak için bu sıvının belirli bir miktarına bir iki damla AgNO3 çözeltisi damlatırız. Beyaz bir çökelek (AgCl) oluşursa elimizdeki örnek NaCl çözeltisidir.

Çökelti hangi maddeler karıştırıldığında oluşmaktadır? Karıştırılan herhangi iki çözelti çökelek verir mi? Çökelme tepkimesi nedir ve nasıl yazılır? Deney 1.2’yi yaparak bu soruları cevaplamaya çalışınız.

Deney 1.2’de gözlemlediğiniz gibi bazı çözeltiler birbirine karıştırıldığında çözücü içinde çözünmeyen ya da az çözünen bir madde oluşur. Deney 1.2’de renksiz potasyum iyodür ve kurşun(II) nitrat çözeltileri karıştırıldığında sarı renkte bir çökelti oluşmuştur. Bu madde, suda çözünmeyen kurşun(II) iyodürdür. Tepkimede oluşan potasyum nitrat suda çok çözündüğü için çözeltide kalmıştır. Tepkimenin denklemi şöyledir:

Çözeltide kalan iyonları K ve NO3 ^ + -h çıkarırsak tepkimenin net iyon denklemini elde ederiz. Net iyon denklemi aşağıdaki gibidir:

Çözeltide kalan K ve NO3 ^ + -h iyonları seyirci iyon olarak adlandırılır. Yaşadığımız çevrede birçok çökelme tepkimesiyle karşılaşırız. Yer altı sularının kalker, jips, kaya tuzu ve tebeşir gibi kayaçları çözerek aşındırması ve değişik şekillerde biriktirip çöktürmesi ile oluşan traverten, sarkıt, dikit gibi karstik şekiller çözünme-çökelme tepkimeleri sonucunda oluşur. Evlerimizde kullandığımız su, bize ulaşmadan önce su arıtım tesislerindeki dinlendirme havuzlarında bekletilir. Burada suya gerekli kimyasallar ilave edilerek gerçekleştirilen çözünme-çökelme tepkimeleri ile su içerdiği yabancı maddelerden arındırılır. Ayrıca çökelme tepkimeleri sanayide bazı bileşiklerin elde edilmesinde de kullanılır. Deniz suyundan tuz elde edilmesinde çözünme- çökelme tepkimelerinden yararlanılır. Günlük yaşantımızda gerçekleşen bazı çözünme-çökelme tepkimeleri zararlı etki yapar. Örneğin kullandığımız sert sulardaki kalsiyum ve magnezyum iyonları çaydanlık, su ısıtıcısı, çamaşır ve bulaşık makinesi rezistanslarında gerçekleşen çökelme tepkimeleri nedeniyle kireçlenmeye neden olur. Bu durum, elektrik sarfiyatını arttırır.